Op woensdag 18 september staat de voorstelling TERECHT van Wabi Sabi Theater & Het Houten Huis in de Lindenberg. Een voorstelling over het Nederlands strafrechtsysteem waarvoor regisseur Maarten Smit verschillende mensen interviewde, van daders tot gevangenisdirecteur. Wij spraken Maarten over de voorstelling, zijn drijfveren en belangrijke inzichten die hij opdeed bij het maken van deze voorstelling.
Het is de eerste keer dat je met je gezelschap Wabi Sabi Theater in de Lindenberg staat. Kun je iets vertellen over de voorstellingen die jullie maken?
“In de voorstellingen die ik maak ga ik op zoek naar mensen die niet zo vaak gehoord worden of die een afwijkende stem van de meerderheid hebben. Het zijn echte verhalen van echte mensen. Wabi Sabi staat voor de schoonheid van imperfectie. Wat een ex-gedetineerde kan vertellen of iemand die in armoede is afgegleden, daar schuilt schoonheid in. Vervolgens theatraliseer ik deze verhalen door gebruik te maken van dans, livemuziek, tekst en vaak ook locatietheater. Al deze elementen prikkelen je verbeelding en vertellen daarnaast veel meer dan alleen tekst zou kunnen doen. En natuurlijk wil ik ook gewoon een mooi theaterstuk neerzetten. Dat is de lol van de verbeelding en daarom maak ik ook theater, iemand een toffe ervaring geven.”
Nu maak je de voorstelling TERECHT over het strafrechtsysteem in Nederland. Waarom wilde je deze voorstelling maken?
“Ik kijk naar de wereld om me heen en stel heel veel vragen. Hoe worden dingen opgelost? Hoe verhouden wij ons tot bepaalde thema’s of problemen die je in je leven tegenkomt? In het geval van TERECHT begon het bijvoorbeeld met vragen als: als je iets verkeerd doet, wat gebeurt er dan? Waarom komen mensen in de gevangenis? En hoezo is dat erg? Ik maak het heel persoonlijk: stel dat ik zelf in de gevangenis kom, wat dan? Wat betekent schuld en straf? Ik werk vrij naïef maar die vragen zijn wel heel essentieel. Want die neem je heel snel voor waar aan maar uiteindelijk zijn dat eigenlijk allemaal keuzes die we dagelijks weer maken en waartoe we ons verhouden of juist niet. We leven met zoveel miljard mensen op deze wereld en iedereen doet de dingen op zijn eigen manier. Wij in Nederland pakken het aan op één van de vele manieren die er zijn. Dat is ook wat ik hoop te bereiken. Dat dit systeem niet vanzelfsprekend is, maar dat mensen daar vragen bij kunnen stellen en dat je dus opnieuw kunt kijken naar hoe wij met elkaar omgaan."
Hoe zie je deze voorstelling dan in het licht van het huidige politieke klimaat, waarin bepaalde grote politieke partijen juist inzetten op zwaardere straffen, langere detenties etc.?
“Ik heb – verspreid over twee jaar – met heel diverse mensen binnen het strafrechtsysteem gesproken, van dader tot gevangenisdirecteur, advocaat en strafrechter. Wat ik heel hoopgevend vond is dat veel van die gesprekken oproepen om op een andere manier naar straf en conflict te kijken, naar alternatieve vormen van detentie. Zo zeggen ex-gevangenisdirecteur Frans Douw en herstelrechter Jacques Claessen bijvoorbeeld dat uitsluiting criminaliteit in de hand werkt. En een gevangenis is de extreemste vorm van uitsluiting. Om je een beeld te geven: vijf procent van de mensen die in de gevangenis zitten, dat zijn gewetenloze criminelen. Ik heb bijvoorbeeld iemand gesproken, die noem ik dan de calculerende crimineel. Die zei: ‘Als je te hard rijdt dan krijg je een boete en die betaal je dan. Ik heb iets verkeerd gedaan en ik moet nu 15 jaar zitten. Klaar. Als ik die rechter geweest zou zijn, had ik mezelf nog veel harder gestraft.’ Maar een aanzienlijk deel van de mensen die in detentie zit is licht verstandelijk beperkt, het aantal mensen in de schuldenproblematiek stijgt, er zijn veel mensen met een verslaving. En zeventig procent zit na 6 maanden alweer in de gevangenis, de bekende draaideurcriminelen. Ik vind het perspectief daarin interessant. Hoe ga je om met de zwakkeren in de samenleving? Want dat is wat jou definieert als samenleving. Het aantal mensen dat in een kwetsbare positie zit, stoppen we steeds meer in de gevangenis. Dus ja, ik vind wel wat van het huidige systeem maar ik heb deze voorstelling niet gemaakt om met een vingertje te wijzen.”
Je hebt ook met ex-gedetineerden gesproken. Wat is een inzicht wat je daaruit hebt opgedaan?
“In één van de gesprekken die ik met een ex-gedetineerde had, zei hij dat hij nadat hij zijn straf had uitgezeten, in gesprek was gegaan met het slachtoffer wat hij had gemaakt. Hij zei toen letterlijk: ‘Na dat gesprek begon mijn proces.’ “Dat geeft mij te denken over wat dat proces is, wat daarvoor is gebeurd. En nu is er natuurlijk maar een heel klein gedeelte van de slachtoffers dat wil praten met de dader en de meeste daders beroepen zich op hun zwijgrecht. Maar het gaat erom dat daar een kiem van hoop zit. Hoe kun je als cultuur naar straf kijken op die manier? Dat je je dus ook een alternatief kunt inbeelden of verbeelden, ik denk dat dat de hele functie is van deze voorstelling. Dit is geen Shakespeare als metafoor voor een conflict. Dit is de echte wereld. Na de voorstelling spreekt er ook een ex-gedetineerde over zijn eigen ervaring en die gaat ook in gesprek met het publiek. Dat maakt duidelijk dat het geen fictie is. Ik denk dat mensen zich snel ingraven in hun eigen perspectief. En ik denk dat deze voorstelling een nieuw perspectief biedt waardoor er een gesprek kan ontstaan.”
Je hebt veel research gedaan en veel verhalen gehoord. Wat is een uitspraak die je is bijgebleven?
“Een van de eerste keren dat ik met Jan Eerbeek, o.a. ex-gevangenispredikant, sprak zei hij: ‘In de onderwereld is iedereen welkom, in de bovenwereld niet. We zouden de bovenwereld een beetje meer als de onderwereld moeten maken.’ “Die uitspraak geeft zoveel inzicht in waarom mensen afglijden en wat uitsluiting doet. Je kunt het altijd bij de ander zoeken en natuurlijk moeten er grenzen getrokken worden, dat is bij opvoeden zo en dat moeten we ook naar elkaar doen. Maar een beetje meer van die gedachte vind ik heel verhelderend.”
TERECHT is op woensdag 18 september te zien in de Lindenberg. Kaarten zijn hier te koop.